Związki zawodowe mogą tworzyć pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby zatrudnione na umowę agencyjną. Natomiast osoby wykonujące pracę nakładczą (chałupniczą), emeryci, renciści i bezrobotni mogą do związku jedynie przystępować.
Zadaniem związków jest reprezentowanie i obrona praw pracowników, interesów zawodowych i socjalnych. Są one niezależne w swojej działalności od pracodawców, władz lokalnych i krajowych oraz innych organizacji.
Choć według prawa nikt nie może ponosić negatywnych konsekwencji przynależności do związków, w praktyce bywa różnie. Czasem bycie w związku może zamknąć komuś drogę do awansu, otrzymania pracy, a nawet być przyczyną zwolnienia. Choć pracownik może dochodzić swych praw w sądzie, nie jest to proste. — Sprawy sądowe o przywrócenie do pracy przywróconego związkowca mogą trwać nawet kilka lat — mówi Grzegorz Ilka, sekretarz prasowy Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych.

Podwładni na tak, szefowie na nie
Ideą powstania związków zawodowych była ochrona pracowników przed wyzyskiem. Niestety, nie zawsze to się udaję, gdyż pracodawcy lubią obchodzić prawo, a Kodeks pracy zwykle jest po ich stronie. Podwładni, którzy próbują założyć związek zawodowy, często niedługo później, dziwnym zbiegiem okoliczności, dostają wypowiedzenia. Reszta załogi dostaje przez to jasny komunikat: chcesz mieć pracę, siedź cicho i się nie wychylaj. — Związki nie są w stanie skutecznie bronić praw pracowniczych, bo po stronie władzy i pracodawców istnieje zgoda na ich bezkarne niszczenie — uważa Grzegorz Ilka. — Dotyczy to przede wszystkim sektora prywatnego.
Związki zawodowe, tak korzystne z punktu widzenia pracowników, często są krytykowane, a ich powstawanie blokowane przez ich pracodawców. Dla nich są one zwykle balastem, co można zauważyć szczególnie w firmach, gdzie różnica między zarobkami personelu a kierownictwa jest znacząca. Zarządy dużych firm boją się związków dążących do zwiększenia udziału pracowników w zyskach.

Branżowe dają oparcie
Związki i stowarzyszenia branżowe zrzeszają osoby pracujące w jednym zawodzie. Ich celem jest przede wszystkim ochrona interesów zawodowych, propagowanie etyki zawodowej, udzielanie pomocy prawnej oraz podnoszenie profesjonalnej wiedzy i umiejętności. — Zrzeszamy księgowych, którzy zobowiązali się do przestrzegania kodeksu etycznego naszego zawodu oraz widzą potrzebę ciągłego doskonalenia zawodowego — mówi Jolanta Bocheńska, prezes olsztyńskiego oddziału Stowarzyszenia Księgowych w Polsce. — Mamy liczne kursy, szkolenia i konferencje, dzięki czemu księgowi mogą wyjaśniać zawodowe wątpliwości i dzielić się doświadczeniem.
Niemal każda branża w Polsce ma już swoje stowarzyszenia czy zrzeszenia, dzięki którym przedstawiciele poszczególnych zawodów mogą mieć pewność, że nie są pozostawieni sami sobie. Anna Banaszkiewicz

EKSPERT
Jacek Żerański,
rzecznik prasowy Okręgowego Inspektoratu Pracy w Olsztynie
— Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawcy muszą równo traktować wszystkich pracowników, nie może ich dyskryminować pod żadnym względem, także za przynależność związkową. Według prawa pracy, pracodawca nie może więc wypowiedzieć umowy pracownikom dlatego, że chcą założyć związek zawodowy. Kto uważa, że pracodawca narusza zasady równego traktowania, może podać go do sądu pracy i uzyskać odszkodowanie w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie. Jednak najpierw będzie musiał wykazać, że był dyskryminowany. Sąd pracy może orzec o bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu, o przywróceniu pracownika do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowaniu.
Inaczej jest w przypadku rozwiązania umowy z działaczami związkowymi. Im bowiem przysługuje szczególna ochrona. Ale nie wszystkim. Pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z innym pracownikiem będącym członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnionym do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy. Pracodawca nie może też zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść takiego pracownika, z wyjątkiem gdy dopuszczają to odrębne przepisy.
Ochrona przysługuje przez czas określony uchwałą zarządu, a po jego upływie — dodatkowo przez połowę tego okresu, nie dłużej jednak niż rok po jego upływie. Rozwiązanie lub wypowiedzenie umowy o pracę z objętymi ochroną pracownikami może więc nastąpić tylko za uprzednią zgodą zarządu zakładowej organizacji związkowej. Pracodawca musi uzyskać zgodę zarówno wtedy, gdy chce wypowiedzieć pracę chronionemu działaczowi związkowemu, rozwiązać z nim stosunek pracy wypowiedziany przed okresem ochronnym, rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy lub bez winy pracownika, jak i wtedy, gdy chce wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy lub płacy. Konieczność uzyskania zgody dotyczy więc wszystkich sytuacji, gdy wypowiedzenie, rozwiązanie lub niekorzystna dla pracownika zmiana treści stosunku pracy wymaga oświadczenia woli pracodawcy. ab

JAK ZAŁOŻYĆ ZWIĄZEK
• 10 uprawnionych osób podejmuje uchwałę o utworzeniu związku zawodowego
• założyciele uchwalają statut i wybierają komitet założycielski (3-7 osób)
• w ciągu 30 dni komitet składa wniosek o rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym
• jeśli komitet nie złoży wniosku, uchwała o założeniu traci ważność.

CO MOŻE ZWIĄZEK
• współuczestniczyć w tworzeniu korzystnych warunków pracy, płacy i wypoczynku
• kontrolować przestrzeganie prawa pracy
• tworzyć ogólnokrajowe zrzeszenia związków zawodowych
• zawierać układy zbiorowe pracy lub inne porozumienia
przewidziane przepisami prawa pracy
• reprezentować interesy pracownicze na forum międzynarodowym
• nadzorować przestrzeganie przepisów, zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
• pomagać pracownikom w sporach sądowych z pracodawcą.